مراسم محرم درميبد خيلي باشكوه و همراه با مراسم متنوعي است یکی از این مراسم آیین نخل گردانی است که سه مرحله ی نخل برداري ، نخل بندي و نخل گرداني را در بر می گیرد
نخل برداري:
تاريخچه نخل:درخت نخل يك منبع مهم غذایي دربين النهرين باستان ويكي ازچندين درختي بودكه درمراسم باروري دراين منطقه به چشم مي خورد.ازدواج مقدس ميان مادرالهه وخداي غلات به نام تموز به عنوان پيوند ميان درخت مقدس نخل ودانه ی مقدس گندم توصيف مي شد، برفراز درخت مقدس به عنوان نماد باروري تاجي از نقشمايه نخل{نو-آشوري،سده هفتم پيش ازميلاد} به ويژه برروي يادمان هایي ازسده ی دهم پيش ازميلاد قراردارد.اگرچه مدت هاپيش بدين صورت شناخته شده بود.درمصر درخت نخل نماد افزايش محصولات بود، درنظر رع،خورشيد-خدا، مقدس بود و به عنوان جايگاه او به شمار مي آمد، شاخه ی خرما، معروف به لولاب يكي ازچهارگانه اي (1)است كه راهبان كليمي درجشن ميوه بندان به كارمي برند اين جشن سابقاً ويژه ی برداشت محصول بود، درعصر يوناني –رومي گاهي آن چهارگانه را فقط با نخل نشان مي دادند، نخل به عنوان نماد پيروزي نظامي درارتش روم به وسيله ی عيسويان نخستين براي نشان دادن غلبه ی آنها برمرگ اتخاذ شد، درآغاز در هنر تدفيني گورهاي دخمه اي رومي ديده مي شد وبعدها قرينه هاي بسياري به كاررفت و نشانه ی اغلب شهيدان عيسوي شد، درهنگام وفات مريم عذرا، ويوحناي بشارت دهنده و درهنگام آخرين ورود عيسي به اورشليم درخت نخل ديده مي شود، نخل نشانه ی مريم عذرا در بكرزایي مقدس است ( هال:307)
ساخت و ساز نخل: اما آنچه درمیبد به نخل یا درلهجه ی میبدی به نقل معروف است وبدون تردید برگرفته از همان آیین های باستانی است اسكلت چوبي بزرگي است كه بخش اصلي آن دوصفحه ی چوبي مشبك به شكل عدد پنج ياشبيه قلب انسان است ، دوصفحه ی مزبور به وسيله ی استوانه هاي چوبي به موازات هم به يكديگر متصل شده اند درزير اين دوصفحه چهاريا شش عدد تير چوبي كه طول آنها درهرطرف 2تا3متربيش از طول وعرض نخل است نصب كرده اند ، اين تيرها دراصطلاح "پاده" نام دارند وهنگام بلندكردن وحركت دادن نخل مورداستفاده قرارمي گيرند ، درمواردي كه نخل خيلي بزرگ باشد تيرها ي ديگري نيز عمود براين تيرها باطناب به نخل مي بندند تا عده ی بيشتري بتوانند زيرنخل رفته آن را بلندكنند ، دردوضلع جانبي هريك ازصفحات اصلي نخل نوارهلالي شكل وكنگره داري به نام "تبيزه "(tabiza) وجوددارد كه معمولا به نخل فاق و زبانه شده و درپاره اي موارد داراي قفل و بست است ، به طوري كه مي توان آن را از نخل جدا كرد، مجموعه اسكلت نخل برروي چهارپايه چوبي استواراست ، اندازه هاي نخل در هرمحله وروستاي ميبد متفاوت است حتي براي بچه ها وميدان هاي كوچك هم نخل مخصوص درقطع كوچكتر وجوددارد ،ارتفاع يك نخل معمولي 7/5 متر ، عرض آن بدون تير5/4 متر ، با تير6متر وارتفاع پايه آن70 سانتيمتر است ، مفصل ترین مراسم نخل گردانی در محله ی فيروزآباد میبد برگزارمی شود و در رابطه با نخل سه نوع مراسم دارند
الف-مراسم نخل برداري: منظوراز نخل برداري بلندكردن وحركت دادن نخل وانتقال آن ازجایي به جاي ديگر است ، معمولاً نخل هرميدان درطول مدت سال درگوشه اي ازميدان قراردارد ولي درفيروزآباداستثنائا نخل يكي ازميدان هاي اصلي درغيرايام محرم درمكاني خارج ازميدان نگهداري مي شود كه همين امر موجب شكل گرفتن مراسم خاصي درروزاول محرم براي انتقال آن به ميدان مزبورشده است . اين مراسم از بعد ظهر روز اول محرم شروع مي شود، دراين روزبامراسم خاصي اين نقل را به حسينيه ی بزرگ كه محل برگزاري مراسم دهه عاشوراست منتقل كرده و درعصر عاشورا طي مراسم ديگري مجددا به جاي اول باز مي گردانند ،درطول مسيررفت وبرگشت كه مسافت قابل توجهي هم هست بسياري ازرفتارهایي كه ريشه درباورهاواعتقادات مرد م دارد، فرصت بروزپيدا مي كند ، زمان آغاز مراسم را به وسيله ی طبل و شيپور به اطلاع مردم مي رسانند ، وقتي جمعيت به حدنصاب رسيد ، اول نخل را ازجايگاه خودكه ايواني درگوشه يكي ازكوچه هاست بلندكرده كمي دورتر در محل مناسب تري كه فضاي بازتر دارد، روي زمين مي گذارند ، سپس مردها همه درجلو و زنها جایي در پشت نخل مي نشينند ، بعد باباي نخل كه ازنسل اولين باني نخل است، براي خواندن فاتحه از نخل بالا مي رود و روي تير نخل مي ايستد،او دفترچه اي دردست داردكه نام تمام كساني كه پيش از او بابا وخدمتگزارنخل بوده اند درآن نوشته است ، او باخواندن هرنام به اين عبارت…بارديگر ازجهت آمرزش بابا شفيع وبابا نبي وبابا محمد و بابااسماعيل الخ…ازمردم مي خواهدكه براي آنها فاتحه بخوانند .( پیش از انقلاب هرسال يكي دوروزمانده به اول محرم کسانی که درطول سال پدرخودرا ازدست داده بودند يك كله قند براي بابا می بردند و از او مي خواستند كه نام مرده اشان را در دفترفاتحه بنويسد والبته اوفقط نام كساني را كه منشأ امورخير بودند مي نوشت .)بعد از پايان مراسم فاتحه خواني مجددا ًطبل وشيپوررابه صدادرمي آورندوعده اي نيزباگفتن " جابه جاكه يك اصطلاح اخباري است به مردم خبر مي دهندكه موقع بلندكردن نخل است.جوانان ومردان قوي با شنيدن اين اصطلاح به زيرنخل مي روند ، مؤمنيني كه دوست دارند، دراين مراسم نقش داشته باشند ولي قادر به زير نخل رفتن نيستند، هريك به نحوي گوشه كاررا مي گيرند، يكي كفش ولباسهاي زيادي كساني كه زير نخل رفته اند، جمع آوري مي كند تاآنها آزادي عمل بيشتري داشته باشند، عده اي نيزسنگ وپاره آجرهاي سرراه را كنار مي زنند. هرچندبراي همه اين كارهاي جزیي هم درقديم وقفياتي اختصاص يافته بود.نخل را كه بلندكردند، دسته ی موزيك با طلايه علم و"علم نمد " به دستان به حركت درمي آيد.
فاتحه خوانی
"علم نمد"يكي از نشانه های پرجلوه ی آیینی است كه منحصراً دراين محله ودرپيشاپيش نخل حركت مي دهند، اين علامت كه ظاهرا تلفظ صحيح آن بايد "علم نما" باشد علمي است بايك دسته ی چوبي به طول دومتركه سرآن يك حلقه فلزي مدور به قطر50 سانتيمترباروكشي ازپارچه سياه دارد، به اين حلقه رشته هاي لوله مانندي ازپارچه دوخته وداخل آن را ازپنبه پركرده اند.طول اين رشته هاتقريبا مساوي طول دسته است ، درمنتهي اليه دسته" علم نمد" نيزميخي تعبيه شده است كه چرخاننده علم نمد اين ميخ را درداخل حفره يك استوانه چوبي كه با شال ياكمربندي روي شكم بسته قرارمي دهد و با دودست دسته "علم نمد" را مي گيرد، آن را اريب بربدن خود نگه مي دارد ومي چرخاند، دراثر چرخش ونيروي گريز ازمركز نوارهاي پارچه اي به صورت چتري باز مي شود وحول محور خودمي چرخد، نخل را با اين تشريفات ازكوچه هاي تنگ وباريك عبورمي دهند درحالي كه دو نفراز بابا ها ( يك نفرباباي نخل ويكنفر باباي ميدان ) نيز دربالاوهريك دريك سوي نخل مراقب هستندكه نخل به در وديواريا مانع ديگري برخوردنكند ، درعقب نخل هم زنان حركت مي كنند ، در طول مسير كساني كه نذردارند از بالاي پشت بامها نقل يا گلاب روي نخل مي پاشند وبعضا گوسفند درجلوي نخل قرباني مي كنند، درسرراه درخت تنومندي درحاشيه يكي ازكوچه ها ايستاده ودست هارا به ديوارتكيه داده است گویي مي خواهد جلوي عبور نخل را بگيرد ، از ظاهر امر هم به نظر مي رسد كه عبوراين نخل عظيم ازكنارچنين مانع بزرگي دشوارباشد، ولي درخت نظركرده است درخت امام رضاست مي گويند امام رضا برسرراه خودبه خراسان زيراين درخت نمازخوانده است ، چنين درختي نمي تواند مانع عبورنخل شود، لذا با اندكي مانور نخل ازآن مي گذرد ، درباور مردم است كه درخت به حرمت نخل سر راست مي گيرد تا نخل عبوركند ، بالاخره نخل به ميدان اصلي مي رسد، "ميدان" فضاي چهارگوشه اي بدون سقف است كه دورتا دورآن در دوطبقه غرفه هاي متعددي ساخته اند ، جزاينكه درقسمت وسط ضلع شمالي يك طبقه كامل و يك نماي طبقه، بيشتر ازسايراضلاع دارد به اين قسمت" تكيه" مي گويند، درقديم بيرق بلندي دربالاي" تكيه" نصب مي كرده اند و شبها با طناب چراغ فانوسي به بالاي آن مي آويخته اند تاكاروانيان راه آبادي را گم نكنند، درغرفه هاي طبقه پایين كه به آن " طقا" مي گويند، مردان ودرغرفه هاي بالا زنان براي تماشاي مراسم عزاداري مي نشينند والبته اين نشستن حساب وكتابي دارد، بخصوص غرفه هاي بالا كه بعضا گویي اختصاص به خانواده هاي معيني دارد ، برخي از سكو يا طقاهاي پایين هم بخصوص آنها كه درطرفين تكيه است محل نشستن بزرگان وافراد صاحب منزلت است . وقتي نخل را واردميدان كردند اول سه مرتبه دور" كلك" (kalak) مي گردانند ، "كلك" ستوني ميان تهي ومنشوري شكل است كه دروسط ميدان ساخته شده است ، ارتفاع آن دومتر و پهناي هرضلع يك متراست ،درقسمت پایين نيم متر بالاتر ازسطح زمين حفره اي وجود داردكه به فضاي خالي ميان "كلك"متصل است ، درقديم درون "كلك" را ازهيزم پركرده آتش روشن مي كردند تا از نور وگرماي (درشب هاي زمستان) آن استفاده كنند .
علم نمد وطلایه داران نخل
توجوشي خواني : نخل را بعدازچرخاندن دور"كلك" درگوشه اي ازميدان كه براي آن درنظر گرفته شده است به زمين مي گذارند و درمقابل آن مراسم "توجوشي خواني "برگزار مي شود، به اين ترتيب كه يك نفر روي پاده ی نخل مي ايستد ومردم هم مقابل او روبه نخل مي ايستند ، او شروع به خواندن نوحه مي كند:
يا حسين ياحسين
مردم جواب مي دهند: شاه شهيدان حسين ودرحالي كه به سرمي زنند و بالا مي پرند هردفعه بعد ازخواندن "توجوشي خوان "ترجيع بندهاي نوحه را به ترتيب زير تكرار مي كنند
توجوشي خوان: سوخت دل وجان ما
مردم ازغم جان حسين
اين نوحه خواني مدتي ادامه مي يابد و شعرها مرتب تكرار مي شود، تا اينكه چاوشي خوان كه درميان نخل مخفي شده است بيت زير را مي خواند:
اي گردنم اسيركمندتوياحسين لعنت برآن سگي كه بريده است سرحسين
درفاصله خواندن چاووشي مردم آرام مي گيرند، روي دوپا مي نشينند، دست به پيشاني مي گذارندوغمگنانه سربه زير مي اندازند، ناگهان "توجوشي خوان" باريتم تند وآهنگ كسي كه به مصيبتي گرفتارآمده ياحسن وياحسين گويان شروع به خواندن نوحه يكي ديگر ازشهداي كربلا مي كند وبه همين ترتيب براي تمام شهدا و مصيبت ديدگان كربلا نوحه خواني مي شود .درفواصل هرنوحه ، "چاووشي خوان" نيز با خواندن "چاووشي" به مردم استراحت مي دهد.اين مراسم با ياد و نوحه ی امام رضا كه به ترتيب زير مي خوانند خاتمه مي يابد:
توجوشي خوان: درمشهد مقدس
مردم :امام رضاغريب است
توجوشي خوان: غريب است ، غريب است
مردم: بيمار و بي طبيب است .
چاووشي خوان: آنجا كه غريب ناله زاركند آنجاكه غريب روبه ديواركند
بالين سرغريب خشتي باشد مادرنبودكه گريه بسياركند.
ب- نخلبندي : روز بعد شروع به بستن نخل مي كنند ، نخل بندي حد اقل سه روزطول مي كشد، چون تمام وسائل تزیيني رابا نخ به نخل مي بندند به مقدارقابل توجهي نخ احتياج دارند قبلاً دراين مرحله بچه ها نقش مؤثري داشتند و نخ مورد نياز را با مراجعه به درخانه ها جمع آوري مي كردند ، آنها با تشكيل دسته هایي دركوچه ها راه مي افتادند وبه درهرخانه اي كه مي رسيدند دسته جمعي اشعارزير را مي خواندند :
عشق حسين عباس يكي دومي درانداز
عشق حسين شيشه اگه ندي نمي شه
عشق حسين نيلي اگه ندي بميري
اگه نداري قرض كن پاده ی چخت نذركن
اگرصاحب خانه " دومي" ( دامي ياگلوله نخ) را به آنها مي داد، به عنوان تشكر اين شعررا مي خواندند پاشن pâšn) )خونه آجره صاحب خونه تاجره
واگرنمي داد مي خواندند:
پاشن خونه موره (mowra) (نوعي علف هرزه ، مَرْغ) صاحب خونه گوره(gowra) (زرتشتي)
بچه ها پس از جمع آوري نخ آنها را به ميدان مي آوردند ، درآنجا يك نفر نخهارا دراندازه هاي لازم مي بريد و مي تابيد و آماده استفاد مي كرد، بخشي از نخ مورد نياز نيز از محل نذورات مردم تأمين مي شد، نخها را معمولاً قبل ازاستفاده بارنگهاي سبز و زرد رنگ مي كردند ، درسالهاي اخير با دايرشدن كارخانه هاي نخ ريسي ، نخ مورد نياز ازكارخانه تهيه مي شود و ديگر كسي در پي جمع آوري آن نيست
براي بستن نخل باباي ميدان و باباي نخل باكمك و همراهي چندبابا از ميدان هاي ديگر دو روي خارجي آن را با انواع واقسام وسایل رزمي وتزیيني به ترتيب زير آرايه بندي مي كنند
1- دورتا دور بدنه را دردوردیف يك زنجير دونه ريز که یک تیکه مي بندند . يك دور در محل لبه ی تبيزه ويك دور هم ازجایي که سبر (sabr) بسته مي شود زنجیر در واقع نگه دارنده ی دیگر وسایلی است که به نقل بسته می شود
2- درمرحله ی بعد تمام سطح بدنه نقل را سپر های کم عرضی که شبیه سنج است مي بندند اين سپرها مخصوص همين كارساخته شده واستفاده ی ديگري ندارد، در مركز قسمت گنبدي شكل سپرکه درواقع دستگیره ی آن است گل ميخهایي وجود داردكه بعداز بسته شدن روي نخل ازآنها به عنوان ميخ استفاده مي شود ،
3- شمشیر یا قداره : گرداگرد نقل نیز دو ردیف شمشیر (قداره )که یک ردیف شمشیر آهنی و ردیف دیگر شمشير های چوبي به نام رشنه (rešna) می بندند برای بستن شمشیر دسته هاي آن را بيرون مي آورند تا به هم جفت شوند ( درركن آباد به خنجر و شمشيرهاي چوبي نقل“نقده“ مي گويند)
دورتادورنخل شمشیرودروسط سپرهای شبیه سنج می بندند وروی آن را با تزیینات دیگر می پوشانند
4- سبر (sabr) :“سبر“ اسكلت بزرگ چوبي ولوزي شكلي به هيأت درخت سرواست واحتمالاًوجه تسميه آن هم درهمين شباهت است ، برگ وساقه ی آن از نيزه هاي متعددي شكل گرفته كه به يكديگر چسبانده اند وآن را سمبل ونشانه تيرهایي مي دانند كه به بدن امام حسين اصابت كرده است . این نشانه در وسط نخل مي بندند
5-آئينه : آیینه را فقط دورتادور نخل وروي تبيزه مي بندند، روي بدنه اصلي دروسط وبالای نقل فقط یک آیینه به نام "آیينه ی اسا" که یادگار اولین بانی نخل یعنی بابا شفیع است مي بندند . همه آیينه هایي كه به نخل مي بندند وقفي است كه به تدريج مردم آنهارا وقف كرده اند ، نخل هاي دیگری هم هست که آیينه ی وقفي ندارد وبرای این منظور از مردم امانت مي گيرند
6- طوق: شبيه صليب وازجنس برنز است كه دربلندترين قسمت نخل بسته مي شود
7- پياله زنگي: زنگهاي برنجي كاسه مانندي است كه درميان نخل وحد فاصل دوصفحه به ميله ها وستون هاي نگه دارنده مي بندند
8- علم: دورتا دور نخل درحد فاصل هركنگره تبيزه يك علم به رنگ سبز و مشكي مي بندند
9- قسمت هاي مياني نخل را با چند چادر مشكي سياهپوش مي كنند.پس از پايان كار نخل را به همين حال تا روزعاشورا درگوشه ی ميدان مي گذارند ، فقط درشب هاي هشتم و نهم درخاتمه ی مراسم سينه زني و زنجيرزني نخل را بلند مي كنند و دوتا سه بار دور ميدان و"كلك" مي چرخانند،درميدان هاي ديگر كه نخل ازميدان بيرون برده نمي شود تا آخرماه صفر بسته مي ماند ، اما نخل اين ميدان دربعد از ظهر روزعاشورا بارديگرحركت داده و تقريباً در بيشتر از نيمي از روستاهاي ميبد مي چرخانند وسپس به جاي اوليه مي برند
و تزیينات آن را بازكرده سياهپوش مي كنند.
نخل با تزیینات درگوشه سمت چپ بخشی ازتکیه ی میدان دیده می شود